بند اول: نهادها و مقامات تأثیرگذار
۱- مقامات تأثیرگذار:
در ارتش مرجع اولیه کشف تخلف و جرم به دو صورت می‌باشد، اول اینکه فرماندهان و رؤسای بلاواسطه در صورت احراز تخلف یا جرم مراتب را به رده بالاتر گزارش مینمایند و در کنار این، عناصر کنترلی تحت عنوان انتظامات داخلی در یگان‌ها وجود داشته که مسئول کنترل انتظامات داخلی بوده و در صورت مشاهده تخلف و یا جرمی به نهادهای مسئول گزارش مینمایند و به عنوان ضابط قضایی نیز محسوب میگردند. علاوه بر این در هر یگان یک نهادی تحت عنوان بازرسی وجود داشته که به عنوان ستاد شخصی فرمانده عمل می نماید و در صورت اطلاع از تخلف و جرم، موضوع را به عنوان ضابط قضایی بررسی و در صورت حدوث تخلف مراتب با پیشنهاد تنبیه کارکنان متخلف به فرمانده و رئیس مربوطه ارائه میدهد تا تصمیم گیری نماید. فرماندهان و رئیسان نیز برابر آیین نامه انضباطی نیروهای مسلح بر اساس عنوان و محل سازمانی مسئولیت خود دارای حدود اختیاراتی برای اعمال تنبیه میباشند و تخلفاتی که بنا به نظر آنان مرتکب، مستحق تنبیه اخراج می‌باشد را به هیئت رسیدگی ماده ۱۰۴ قانون ارتش ارسال میدارند چرا که تنبیه اخراج در حیطه اختیار هیئت مذکور می‌باشد. اهمیت تأثیرگذاری مقامات در خصوص اخراج کارکنان در آن است که پرونده متخلف را با پیشنهاد مشخص اخراج به هیئت رسیدگی ماده ۱۰۴ ارسال مینمایند و این پیشنهاد مبنای تصمیم گیری هیئت خواهد بود. ولی هیئت در تصمیم گیری خود آزادی عمل دارد.
۲- نهادهای تأثیرگذار:
در مورد اخراج کارکنان ارتش، با توجه به تقسیم بندی انواع اخراجی که صورت گرفت، نهادهای تأثیرگذار را می‌توان هیأتهای رسیدگی به تخلفات کارکنان که همان هیأتهای ماده ۱۰۴ و ۱۰۵ قانون ارتش میباشند، برشمرد. در اینجا به بررسی این نهاد و کارکردها و شرایط و ویژگی های آن خواهیم پرداخت.
الف: هیئت ماده ۱۰۴ قانون ارتش:
در قانون ارتش برای کارکنان متخلف اعمال تنبیهاتی مقرر شده است، که اعمال تنبیهاتی نظیر توبیخ شفاهی و یا کتبی، کسر حقوق به میزان یک پنجم و … را در اختیار فرماندهان و مدیران قرار داده است، اما جهت اعمال چهار نوع تنبیه از جمله اخراج، نیازمند تشکیل هیئت رسیدگی به موضوع ماده ۱۰۴ قانون ارتش می‌باشد.
هیئت رسیدگی کننده ماده ۱۰۴ قانون ارتش صلاحیت رسیدگی به تخلفات محرومیت از ترفیع، تنزیل درجه یا رتبه، معافیت از خدمت، اخراج از خدمت و رسیدگی به شکایات کارکنان از رده های بالاتر در امور خدمتی را دارا می‌باشد. این هیئت در سطح نیروهای چهارگانه ارتش و سازمان های مستقل آن تشکیل میگردد. اعضای هیئت همان مقامات مسئول در سطح نیروها میباشند[۵۴]. شرایط رسیدگی در هیئت رسیدگی ماده ۱۰۴ قانون ارتش بدین ترتیب است که با پیشنهاد یکی از تنبیهات چهارگانه بالا ( من جمله اخراج ) توسط فرمانده نیروی مربوط یا مدیران مربوط، پرونده شخص متخلف به دبیرخانه هیئت ماده ۱۰۴ قانون ارتش ارسال و دبیرخانه با تعیین وقت رسیدگی، از فرد ذینفع جهت شرکت در جلسه رسیدگی و استماع دفاعیات وی دعوت به عمل می‌آورد و حضور فرد در جلسه رسیدگی الزامی می‌باشد. ولی در صورتی که پس از دعوت از فرد دو بار بدون عذر موجه در جلسه هیئت حضور نیابد، این حق از وی سلب می شود. در جلسه رسیدگی، موضوع تخلف به متخلف تفهیم و دفاعیات وی استماع می شود. صدور رأی با اکثریت آرای (حداقل سه رأی موافق ) می‌باشد. آرای هیئت در خصوص اخراج از خدمت غیرقطعی و قابل اعتراض می‌باشد و لذا معترض می تواند حداکثر ظرف یکماه پس از ابلاغ، اعتراض خود را به دبیرخانه هیئت تجدیدنظر ماده ۱۰۵ قانون ارتش تسلیم نمایند، در غیر اینصورت رأی قطعی و لازم الاجراست. بنابرین مرجع تجدیدنظر در آرای هیئت ماده ۱۰۴ قانون ارتش، هیئت ماده ۱۰۵ قانون این می‌باشد که در بند ذیل به آن خواهیم پرداخت. ( آیین نامه اجرایی هیئت رسیدگی ماده ۱۰۴ قانون ارتش)
ب: هیئت ماده ۱۰۵ قانون ارتش:
در صورت اعتراض فرد به رأی هیئت رسیدگی ماده ۱۰۴ قانون ارتش، مراتب وضعیت وی در کمیسیون ماده ۱۰۵ قانون ارتش[۵۵] که مرجع تجدیدنظر از آرای کمیسیون ماده ۱۰۴ می‌باشد، بررسی میگردد.
این هیئت برای تجدیدنظر در آرای قابل اعتراض مانند اخراج هیأتهای رسیدگی موضوع ماده ۱۰۴ قانون ارتش در سطح ارتش تشکیل میگردد. حضور کلیه اعضاء در جلسه رسیدگی الزامی می‌باشد. رسیدگی به اعتراض با دعوت و حضور معترض در جلسه هیئت، صورت خواهد گرفت. در صورت عدم حضور معترض، با وجود اطلاع از تشکیل جلسه و بدون داشتن عذر موجه، هیئت رسیدگی را ادامه خواهد داد و رأی صادره قطعی و غیر قابل تجدیدنظر خواهد بود. ( شهلایی و همکار، پیشین: ۱۵۴و ۱۵۵)
ج: دیوان عدالت اداری:
با توجه به اینکه تمامی مستخدمین می توانند از باب تضییع حقوق استخدامی خود به دیوان عدالت اداری شکایت نمایند. لذا بالطبع کارکنان ارتش و فرد اخراجی نیز می تواند از آرای هیئتهای بالا به مراجع صالحه قضایی (دیوان عدالت اداری) شکایت نماید. ( تبصره ۶ ماده ۱۰۴ قانون ارتش) در صورتی که دیوان عدالت اداری حکم به ابطال آرای هیئت های مواد ۱۰۴ و ۱۰۵ قانون ارتش در خصوص اخراج از خدمت را بدهد. فرد اخراجی اعاده گردیده و اجرای حکم دیوان عدالت اداری از تاریخ صدور رأی می‌باشد. همچنین دیوان برای مسئولینی که از اجرای احکام دیوان خودداری کنند، مجازاتهایی را در نظر گرفته است.( توکلی و همکار، پیشین: ۱۹۴-۱۹۵)
همان طوری که قبلاً بیان گردید، در هیئتهای رسیدگی به تخلفات کارمندان اعضای هیئت از کارکنان دستگاه اداری بوده که با دارا بودن شرایط مقرر در قانون به حکم بالاترین مقام دستگاه برای مدت مشخص منصوب میشوند. در خصوص کارگران نیز اعضای هیئتهای حل اختلاف متشکل از نمایندگان کارگران، کارفرمایان و وزارت کار بوده که نماینده کارگران و کارفرمایان با لحاظ شرایط مقرر در قانون توسط کانونهای مربوطه انتخاب میگردند. و نمایندگان دولت حسب قانون منصوب میگردند. به نظر میرسد انتخابی بودن اعضای هیئتهای رسیدگی کارگران با اصول دادرسی منصفانه همخوانی بهتری دارد.
در مقایسه هیئتهای رسیدگی به تخلفات اداری کارکنان ارتش و کارمندان باید گفت از لحاظ دو مرحله ای بودن رسیدگی و قواعد شکلی رسیدگی شبیه به هم می‌باشد. برای کارمندان مرجعی برای نظارت بر هیأتهای رسیدگی تحت عنوان هیئت عالی نظارت پیش بینی شده که برای کارکنان ارتش و کارگران وجود ندارد. همچنین در مقررات رسیدگی به تخلفات کارکنان ارتش بر حضور فرد متخلف در جلسه رسیدگی واستماع دفاعیات وی تأکید شده است اما چنین تأکیدی برای کارگران و علی الخصوص کارمندان دیده نمی شود.
بند دوم: آثار اخراج
۱-قطع رابطه استخدامی با ارتش:
