آخرین لایه SQ است که هدایت و معرفت درونی، حفظ تعادل فکری، آرامش درونی و بیرونی و عملکرد همراه با بصیرت، ملا یمت و مهربانی را شامل می شود.

IQ به منزله دروازه برای ورود است. در صورت برخوردار نبودن از حداقل لا زم IQ قادر به ورود در فضای دلخواه برای مطالعه رشته مورد علا قه مان نخواهیم بود، اما آن چه ما را در زمره بهترین ها در شغلمان و رشته مورد علا قه مان جای می‌دهد میزانEQ در ماست.

EQ و SQ به هم مرتبطند. اما در عین حال دو هوش متفاوت و جدا از هم به حساب می‌آیند.
بهره مندی از حداقل EQ می‌تواند شروع مناسبی را در سفرهای روحانی و معنوی فرد در پی داشته باشد، چرا که کمی خودآگاهی و همدلی برای شروع این روند لا زم است، اما به محض آغاز تمرینات معنوی، هوش معنوی خود می‌تواند در رشد EQ نقش بسیار تقویت کننده و فعال کننده داشته باشد.
از طرف دیگر رشد EQ نیز می‌تواند در رشد و ارتقای SQ مؤثر باشد. در واقع EQ و SQ تاثیری مستقیم و مثبت بر یکدیگر دارند و رشد و توسعه هر یک باعث پرورش وتوسعه دیگری می شود.
باید دانست که کامپیوترها نیز از میزان IQ بالا یی برخوردارند و اغلب حیوانات دارای EQ بالا یی هستند اما این تنها انسان است که از هوش معنوی SQ برخوردارند، هوشی تحول پذیر، توانایی ای که به او قدرت می‌دهد تا خلا ق باشد و قوانین و نقش ها را دستخوش تغییرات خودنماید، بتواند تحولا ت اساسی ایجاد کند و دنیای اطرافش را به بهترین شکل متحول سازد(رحیمی و خیر، ۱۳۸۸).

امروزه یکی از موضوعات در حوزه کسب وکارموضوع اصول اخلاقی و سرمایه های معنوی هستند ما باید بتوانیم اثبات کنیم که انسان هایی نیستیم که فقط به پول فکر می‌کنیم بلکه ما موجوداتی هستیم که معنا و مفهوم خاصی در زندگیمان وجود دارد و به دنبال این هستیم که برای زندگی خود معنا ارزش و هدف بیابیم. هوش معنوی یا «SQ» همان توانایی است که به ما قدرت دیدن رؤیاها و تلاش و کوشش برای دست یافتن به آن رؤیاها را ارزانی می‌دارد. این هوش زمینه تمام آن چیزهایی است که ما به آن ها اعتقاد داریم و نقش باورها، عقاید و ارزش‌ها را در فعالیت‌هایی که برعهده می گیریم، دارا می‌باشد. هوشی که به واسطه آن به سؤال سازی در رابطه با مسایل بنیادی در زندگیمان می پردازیم و با کمک آن، تحول و تغییر را در زندگی پذیرا می‌شویم. هوشی که قادریم توسط آن به فعالیت‌ها و نحوه عملکردهایمان مفهومی وسیعتر، غنی تر، پربارتر و پرمعناتر ببخشیم. همچنین با کمک آن بر معنای اعمالمان آگاه شده و دریابیم کدامیک از اعمال و رفتارهایمان از ارزش بیشتری برخوردارند و کدام مسیر در زندگیمان والاتر و شایسته پیمودن است(یعقوبی، ۱۳۹۰).

برای انتخابی درست از میان راه های موجود در بحث معنویت و عرفان، و تشخیص راه در ست از غلط، و یا عرفان صحیح از کاذب، ابزاری نیاز است، که مهمترین آن “هوش معنوی” است، که با این هوش انسان دچار تشویش نشده و در دو راهی های معنوی، می‌تواند راه درست و پرچمدار راه درست را، پیدا کرده و نور واقعی را از بین نورهای ضعیف و قوی که انسان را به بیراهه می‌برند، پیدا کند، و به سرانجام مقصود برسد .

پژوهش های بی شماری ،رابطه مثبت بین معنویت و موفقیت را تأیید نموده است . نتایج این پژوهش ها حاکی از آن است که ارزش های معنوی نه تنها به بهبود کیفیت زندگی کاری کارکنان می انجامند که این توانایی بالقوه را دارند که کل سازمان را ارتقاء ببخشد (هوارد،۲۰۰۰) .

تعاریفی از هوش معنوی

از هوش معنوی تعاریف متعددی شده است اما تمام این تعاریف انعطاف پذیری در مقابل تغییرات ، درس گرفتن از شکست ها ، معنا و هدف در کار ، خودآگاهی ، خلاقیت و توسعه سازمان تأکید می‌کنند که در اینجا به برخی از آن ها اشاره می شود .

لوین (۲۰۰۰)هوش معنوی را این طور تعریف می‌کند : هوش معنوی زمانی بروز می‌کند ، که ما بتوانیم معنویت را با زندگی روزانه خود تلفیق کنیم .

هوش معنوی از نظر ولمن (۲۰۰۱) ظرفیتی است برای پرسیدن سئوالات غایی در خصوص معنای زندگی و همزمان ظرفیتی است برای تجربه کردن ارتباطات یکپارچه بین ما و جهانی که در آن زندگی می‌کنیم .

ایمونز(۲۰۰۰) هوش معنوی ،چهار چوبی برای شناسایی و سازمان دهی مهارت ها و توانمندی ها مورد نیاز است؛ به گونه ای که با بهره گرفتن از معنویت میزان انطباق پذیری فرد افزایش می‌یابد .

تعریف آمرام (۲۰۰۷ ) هوش معنوی،توانایی به کارگیری و بروز منابع،ارزش ها و کیفیت های معنوی است؛به گونه ای که بتواند کارکرد روزانه وآسایش(سلامت جسمی و روحی)را ارتقاء دهد .

زوهرومارشال (۲۰۰۰ )هوش معنوی،هوشی که از طریق آن مسائل مربوط به معنا وارزش ها را حل می‌کنیم،هوشی که فعالیت ها و زندگی ما را در زمینه ی وسیع تر ،غنی ترو معنا دار قرار می‌دهد،هوشی که به ما کمک میکندبفهمیم کدام اقدامات یا کدام مسیر معنا دار تر از دیگری است .

کینگ (۲۰۰۸) هوش معنوی را به عنوان مجموعه ظرفیت های روانی که با آگاهی ،انسجام ،کاربرد سازوار جنبه‌های متعالی و معنوی و غیر مادی وجود فرد سر و کار دارد ، تعریف می‌کند که به پیامد هایی همچون بازتاب عمیق وجودی ،افزایش معنا ،باز شناسی خود متعالی و تسلط ویژگی های معنوی می‌ انجامد .

افرادی که دارای هوش معنوی هستند دارای این صفات می‌باشند :

– قدرت مقابله با سختی ها ،دردها و شکست ها

– بالا بودن خود آگاهی در این افراد

– حسی که این افراد را هدایت درونی می‌کند

– درس گرفتن از تجربیات و شکست ها

– از دشواری های زندگی فرصتی می‌سازد برای دانستن

– توانایی ایستادگی در برابر جمع و هم رأی‌ نشدن با عامه مردم

– گفتن چرا ؟

– پرداختن به سجایای اخلاقی و اهمیت دادن به آن ها

– توانمند بودن در خودداری و کنترل خویش

– برخوردار بودن از حس انعطاف پذیری بالا

بیسواس^[۷۶] و دینر(۲۰۰۰؛ به نقل از مظفری و هادیان فرد، ۱۳۸۴) اعتقاد دارند شادمانی ذهنی پدیده­ای است که شامل مقوله­ های گسترده ­ای از قبیل پاسخ­های هیجانی، حوزه ­های رضایت و قضاوت‌های کلی از زندگی می­ شود. شادمانی ذهنی سه مؤلفه­ی مهم می ­تواند به نوبت به تقسیمات فرعی تجربه شوند. رضایت کلی می ­تواند به رضایت از حوزه ­های گوناگون زندگی از قبیل تفریحات، عشق، ازدواج، دوستان و غیره تقسیم شود و هر کدام از این حوزه ها را ‌می‌توان به جنبه­ های^[۷۷] ریزتر تقسیم نمود. عاطفه­­ی خویشاوندان می ­تواند به هیجانات ویژه­ای از قبیل لذت، محبت، غرور و خرسندی تقسیم شود و بالاخره عاطفه­ی ناخوشایند می ­تواند به هیجانات و خلقیات ویژه­ای از قبیل شرم، گناه، غمگینی، خشم و اضطراب مجزا شود. هر یک از این تقسیمات می ­تواند به تقسیمات فرعی­تری نیز بیانجامد. مثلاً یک پژوهشگر ممکن است رضایت از زندگی را مطالعه کند، دیگری ممکن است موضوع جزئی­تر رضایت از زناشویی را بررسی کند.

۲-۲۰- نظریه­ های شادمانی

۱-­ دیدگاه روانشناختی: از دیدگاه روانشناسان، شادی یک هیجان ناپایدار است و می ­تواند برای چند ثانیه، چند دقیقه و چند ساعت ادامه داشته باشد. حال اگر احساس شادی بیش از چند ساعت ادامه یابد و برای مدت­ها نیز پایدار بماند در این صورت به آن احساس خوشبختی یا شادکامی می­گویند.

یکی از نظریه­ های شادکامی از دیدگاه روانشناسی «نظریه سطح انطباق^[۷۸]» نام دارد.بر اساس این نظریه احساس شادکامی هر فرد با مقایسه اوضاع و احوال و شرایط فرد بهبود پیدا می­ کند به همان نسبت معیار شادکامی فرد نیز بالاتر می­رود. به هر حال هر یک از ما احساس شادکامی را با کلمات خاصی تعریف می­کنیم که هر چند معنای این کلمات برای همه ما قابل فهم و درک است، ولی همه افراد نمی ­توانند تعریف کاملاً مشابهی برای احساس شادکامی ارائه دهند. هر یک از ما در ارائه تعریفی برای شادکامی و تعقیب آن یک هدف نهایی را دنبال می­کنیم و تصمیمات اساسی و مهم زندگی خود را بر اساس آنچه که فکر می­کنیم ما را خوشبخت­تر و شادکام­تر خواهد کرد، انجام می­دهیم(مظفری و هادیان فرد، ۱۳۸۴).

از دیدگاه روانشناسی شادکامی در سطح فردی مورد توجه است. شادکامی به عنوان یکی از ویژگی های شخصیتی فرد تصور می­ شود، یعنی میزان شادکامی هر فرد بستگی به ویژگی­های فرد دارد که دیدش نسبت به زندگی چگونه باشد. عقاید انسان بی حوصله و طمع کار درک می­ کند. لازم به ذکر است که این نظریه سطح فردی به نتایجی دست یافت که بر پایه تحلیل و مطالعه­های طولی و آزمایشی به دست آمده است که عبارت­اند از: ۱- شادکامی در یک مدت کوتاه کاملاً ثابت است و در مدت طولانی دوامی ندارد. ۲- شادکامی به شانس یا سودمندی بستگی ندارد. ۳- شادکامی تنها به عوامل درونی بستگی ندارد و عوامل خارجی یا محیطی نیز در میزان شادکامی نقش دارند. به عبارت دیگر، اساس وراثت در شناخت شادکامی نقش کمی را بر عهده دارد و عوامل روان­شناسی فقط قسمتی از این تفاوت­ها را نشان می­دخد. یکی از عواملی که موجب شادکامی در فرد می­ شود درک فرد از خویشتن ‌می‌باشد. هنگامی که یک فرد به هستی درونی خویش پی می­برد و بر توانایی‌های خود واقف می­ شود می ­تواند بر مشکلاتش چیره شود و شرایط زندگی خود را با اتکا بر توانایی­هایش توسعه می­دهد. زیرا هنگامی که انسان­ها با مشکلی مواجه می­شوند نمی ­توانند بی تفاوت از آن بگذرند و سعی ‌می‌کنند مشکلات خود را با توجه به امکانات موجودی که دارند مدتفع سازند (به نقل از آریایی مقدم، ۱۳۸۲). در زیر به مطالعات برخی روانشناسان که شادکامی را از سلامتی، جوانی، نیرو و دیگر شرایط زندگی مستقل می­دانند، می­پردازیم.

بریکمن^[۷۹] (۱۹۸۷؛ به نقل از آریایی مقدم، ۱۳۸۲) در مصاحبه با گروهی از افراد که در قرعه کشی مبلغ قابل توجهی پول برنده شده بودند و گروهی که به هیچ عنوان پولی را به دست نیاورده بودند ‌در مورد احساس خوشبختی در شش ماه قبل و بعد از قرعه کشی ‌به این نتیجه رسید که این افراد (گروهی که در قرعه کشی پول زیادی به دست آورده­اند) در مقایسه با گروه دیگر در گذشته، حال، شش ماه آینده احساس شادکامی و خوشبختی را تجربه نکردند و در بعضی از جنبه­ ها وضعیت زندگی آنان بدتر از افرادی بوده که پول زیادی را به دست نیاورده بودند. این افراد از فعالیت­های روزمره زندگی خود کمتر لذت می­برند و بعد از چنین تغییر مهمی در زندگی خود نیز لذت­های ساده برای آنان اهمیتی نداشت.

فریدمن^[۸۰] (۱۹۷۸؛ به نقل از ساعتچی، ۱۳۷۷) از گروه زیادی از مردم درخواست کرد تا شادکامی را تعریف کنند. نتایج این تحقیق نشان داد که حدود نیمی از گروه نمونه مورد تحقیق وی شادکامی را بر اساس امکان دسترسی به تفریحات، فعالیت­های هیجان­آور و اوقات خوش تعریف کردند و به نظر آنان شادکامی یعنی وقتی زندگی مملو از فعالیت­های لذت­بخش است. نیم دیگری از گروه در مطالعه، شادکامی را بر اساس عواملی نظیر قناعت، خرسندی، رضایت و رهایی از انواع نگرانی­ها تعریف کردند. به نظر آن­ها آرامش درونی یا حالت درونی آرام شامل آرامش خاطر یعنی خوشبختی و شادکامی است. در این تحقیق مشخص شد که گروهی از مردم نسبت به فعالیت­های لذت بخش و گروهی دیگر نسبت به برخورداری از آرامش خاطر تأکید ‌می‌کنند. اما تفاوت این دو گروه از مردم در تأکیدی است که نسبت به هر عامل داشته اند. در ادامه باید افزود که تقریباً هر شخصی تشخیص می­دهد که اوقات خوش و آرامش خاطر جزء پایه­ های خوشبختی است و تفاوت مردم با یکدیگر در تأکیدی است که نسبت ‌به این عوامل داشته اند.

۲-­ دیدگاه جامعه شناختی: یکی از اهداف اصلی جامعه قرن بیستم تعقیب شادکامی و متداول ساختن آن در بین جامعه است. به طور منحصر به فرد مردم سعی ‌می‌کنند شیوه ­های زندگی شان را چنان شکل بدهند تا بتوانند به نحو احسن از آن لذت ببرند. از لحاظ سیاسی حمایت­های فراوانی در این زمینه صورت گرفته است که هدف اصلی آن افزایش شادکامی برای همه اعضای جامعه ‌می‌باشد و نیز این اعتقاد عمیقاً وجود دارد که ما می­توانیم نسبت به وضعیتی که در ان هستیم خوشحال تر زندگی کنیم.

: مقدار واقعی در زمان t

: مقدار پیش‌بینی شده در زمان t

: خطای پیش ­بینی

روش تعدیل نمایی دوبل یا دوگانه همانند روش تعدیل نمایی یگانه است با این تفاوت که روند هم به آن اضافه شده است و از آن­جا که در این روش روند زمانی مورد استفاده قرار گرفته است تصور می­ شود که دقت پیش ­بینی بهبود یابد از این­رو در این پژوهش علاوه بر روش تعدیل نمایی یگانه از این روش نیز استفاده می­ شود. (نیرومند و دیگران، ۱۳۸۹: ۱۴۲)

روش هموارسازی نمایی دوبل از طریق سه رابطه (۲-۱۸)، (۲-۱۹) و (۲-۲۰) تعریف می­ شود:

F(t) = (A_t) + (1- )F(t-1) (2-18)

F^‘(t) = (F_t) + (1- ) F^‘ (t-1) (19-2)

f (t+h) = F ^‘(t) (2-20)

در معادات فوق F(t) پیش ­بینی با بهره گرفتن از روش تعدیل نمایی یگانه و F^‘(t) پیش ­بینی با بهره گرفتن از روش تعدیل نمایی دوگانه است.

روش­های هموار­سازی نمایی هالت وینتزر غیر­فصلی (با دو پارامتر)

در این پژوهش از روش هموارسازی نمایی هالت- وینترز استفاده شده است که تفاوت آن با روش تعدیل نمایی یگانه یا دوگانه این است که روش ساده یا دوبل دارای یک پارامتر ثابت در معادله است ولی در روش هالت از دو پارامتر در معادله استفاده شده است. این روش برای سری­های با روند زمانی خطی و سری­های غیر­فصلی استفاده می­ شود. شکل کلی مدل هالت وینترز به­ صورت رابطه (۲-۲۱) است.

Ŷ_t+k = a + bk (2-21)

که a و b جزء مؤلفه‌ ­های دایمی هستند. این دو ضریب با معادله­های (۲-۲۲) و (۲-۲۳) تعریف می­شوند.

A(t) = αy_t + (۱-α)(α(t-1) + b(t-1)) (2-22)

B(t) = β(a(t) – a(t-1)) +1 – βb(t-1) (2-23)

که در آن ۱> α، β، γ>0 و فا کتورهای تعدیل­کننده است.

پیش ­بینی­ها به­وسیله رابطه (۲-۲۴) محاسبه می­شوند.

(۲-۲۴) Y_t+k= a(t) + b(t) k

این پیش ­بینی­ها در روند خطی با عرض از مبدأ (T)a و شیب (T)b به­کار می­روند.

روش هالت-وینتزر ضربی )با سه پارامتر)

این روش برای سری­هایی با روند زمانی خطی و تغییرات فصلی افزایشی (ضربی) به­کار برده می­ شود. ( نیرومند و دیگران، ۱۳۸۹: ۱۴۸)

که سری­های هموار شده به­ صورت رابطه (۲-۲۵) به­دست می­آیند.

Ŷ_{t +k} = (a + bk) c_t+k (۲-۲۵)

که در آن a ضریب ثابت و b روند و c فاکتور افزاینده فصلی است.

این سه ضریب به­وسیله روابط (۲-۲۶)، (۲-۲۷) و (۲-۲۸) تعریف می­شوند.

(۲-۲۶) Α(t) =α

B(t) =β (a(t) – a(t-1)) + (1-β) b(t-1) (2-27)

C_t(t) = γ (۲-۲۸)

که در آن ۱>α، β و γ>0 فا کتورهای تعدیل­کننده هستند و s فراوانی فصلی است که در محل دوره فصلی قرارمی­گیرد.

در این روش پیش ­بینی­ها به­وسیله رابطه (۲-۲۹) محاسبه می­شوند.

Ŷ_t+k = (a(t) + b(t) k) c _{t+k –e} (۲-۲۹)

که فاکتورهای فصلی از آخرین s تخمین زده شده به­کار گرفته شدند .

روش هالت-وینتزر جمعی (با سه پارامتر )

این روش برای سری­هایی با روندزمانی خطی و تغییرات فصلی جمع­شونده به­کار برده می­ شود. (نیرومند و دیگران، ۱۳۸۹: ۱۵۱)

که سری­های هموار شده بارابطه (۲-۳۰) به­دست می­آیند.

(۲-۳۰) Ŷ_t+k = a + k b + c _t+k

که a و b جزء مؤلفه‌ ­های دایمی هستند و cفاکتور جمع­شونده فصلی است.

این سه ضریب با روابط (۲-۳۱)، (۲-۳۲) و (۲-۳۳) تعریف می­شوند.

A (t) = α ( y_t – c_t ( t – s)) + (1- α) (a (t- 1) + b (t- 1)) (2-31)

B (t) = β ( a (t) – a (t- 1)) + 1 – β b (t- 1) (2-32)

C_t (t) = γ ( y_t – a (t+ 1)) – γ c_t (t- s) (2-33)

که در آن ۱>α، β و γ>0 و فا کتورهای تعدیل­کننده هستند و s فراوانی فصلی است که در محل دوره فصلی قرارمی­گیرد.

پیش ­بینی­ها به­وسیله رابطه (۲-۳۴) محاسبه می­شوند.

(۲-۳۴) Ŷ_{t + k} = a (t) + b(t) k + c_{t + k – s}

که فاکتورهای فصلی از آخرین s تخمین زده شده به­کار گرفته شدند.

۲-۱۲ ارزیابی عملکرد روش­های مختلف پیش ­بینی و انتخاب بهترین مدل پیش ­بینی

مطالعات مختلفی در زمینه ارزیابی عملکرد روش­های پیش ­بینی انجام شده است. هدف از انجام این پژوهش­ها تعیین بهترین روش یا معیار ارزیابی عملکرد این روش­ها بوده است. بر این اساس، معیارهای متنوعی برای بررسی دقت روش­های مختلف پیش ­بینی وجود دارد که رایج­ترین آن­ها معیار ریشه میانگین مجذور خطاهای پیش ­بینی(RMSE^[33]) است. در این پژوهش نیزاز معیار RMSE جهت ارزیابی عمکرد استفاده می­ شود که ارزیابی عملکرد بر اساس کمترین مقدار معیار یا کمترین خطای پیش ­بینی است.

RMSE مجذور میانگین مربع خطاهای پیش ­بینی است که به­ صورت رابطه (۲-۴۱) محاسبه می­ شود.

(۲-۳۵)

که در آن:

: مقدار واقعی در زمان t

: مقدار پیش‌بینی شده در زمان t

N : تعداد کل مشاهدات

از آن­جایی که ، خطای پیش ­بینی ( )است. رابطه (۲-۴۱) را ‌می‌توان به صورت رابطه (۲-۴۲) بیان کرد.

(۲-۳۶)

۲-۱۳ آزمون والد-ولفویتز

روش والد-ولفویتز بر اساس علامت­های حاصل از اختلاف بین اعداد موجود در یک سری با میانه آن سری است. اگر یک سری nتایی بوده و میانه آن باشد، سری علامت های جملات اخلال ( ) مورد توجه خواهد بود. یک دوره بر این اساس مشاهداتی از جملات اخلال را در بر ‌می‌گیرد که دارای علامت مشابه هستند. تعداد دوره موجود در یک سری کاملاً تصادفی به­ صورت رابطه (۲-۴۳) محاسبه می­ شود (دی، ۱۹۶۵).

(۲-۳۷)

که درآن p تعداد مثبت ها، تعداد منفی­ها، n تعداد نمونه و E(D) تعداد دوره موجود در یک سری کاملاً تصادفی است. واریانس تعداد دوره­ ها در یک سری کاملاً تصادفی به­ صورت رابطه (۲-۴۴) محاسبه می­ شود.

(۳۸-۲)

در رابطه (۲-۳۸) واریانس تعداد دوره­ ها در یک سری کاملاً تصادفی است. تابع آزمون به­ صورت نرمال با میانگین E(D) و واریانس است. این تابع به­ صورت رابطه (۲-۳۹) است.

t = (39-2)

که درآن D تعداد دوره در سری مورد مطالعه است. t محاسباتی از t جدول کوچک­تر باشد فرض _{H0 مبنی} بر تصادفی بون سری پذیرفته می­ شود.

۲-۱۴ پیشینه پژوهش

الف) تحقیقات انجام شده در داخل کشور

گیلا نپور و کهزادی(۱۳۷۶) با بهره گرفتن از مدل ARIMA قیمت برنج تایلندی را پیش ­بینی نمودند.

مجاوریان و امجدی (۱۳۷۸) قیمت مرکبات را با بهره گرفتن از روش­های معمول سری زمانی و توابع مثلثاتی پیش ­بینی نمودند.

قاسمی و همکاران(۱۳۷۹) نیز به پیش ­بینی قیمت شیر با بهره گرفتن از شبکه­ های عصبی مصنوعی و مدل ARIMA پرداخته و دریافتند که خطای پیش ­بینی مدل شبکه عصبی ۹ تا ۲۲ درصد کمتر از مدل ARIMA است.

همان‌طوری که در رأی فوق آمده در طلاق که طرفین به هم در زمان عده رجوع می‌کنند به حالت اول برگشته و طرفین کما فی السابق زن و شوهر رسمی و قانونی هم هستند و هر گونه اعتراض به آن وارد نیست و در همین رأی جزء وراث می‌باشد چه‌بسا رجوع ثبت نمی‌شد و شهودی ‌به این قضیه نبود زن از ارث محروم می‌شد حتی ‌در صورتیکه واقعاً رجوعی رخ‌داده باشد.(زندی.۲۳٫۱۳۹۱)

گفتار اول: رجوع زن به‌عوض و زمان آن

خلع از اقسام طلاق بائن است و پس از تحقق آن مرد نمی‌تواند در زمان عدّه به همسر خود رجوع کند؛ لیکن زن می‌تواند به فدیه پرداختی به شوهرش در زمان عدّه رجوع کند و آن را پس بگیرد، هرچند مرد ناخشنود باشد. در این صورت، زوج می‌تواند به همسرش رجوع کند. (نجفی، همان۶۲ و ۶۳) از ماده (۱۱۴۵) ق. م که طلاق خلع و مبارات را مادام که زن رجوع به‌عوض نکرده از اقسام طلاق بائن شمرده است، استنباط می‌گردد که زن در صورتی می‌تواند به‌عوض رجوع نماید که شوهر بتواند به طلاق رجوع کند و آن در مدت عده طلاقی است که طبیعتا رجعی باشد. ‌بنابرین‏ زن فقط می‌تواند در مدت عده طلاق مذبور بذلی را که به شوهر در مقابل طلاق داده بخواهد، زیرا در این صورت طلاق رجعی می‌گردد و شوهر می‌تواند در بقیه مدت عده به آن رجوع نماید. چنان‌که گذشت طلاق در اثر آنکه در مقابل عوض قرارگرفته به صورت عقد معوض درآمده و هر یک از طلاق و عوض در مقابل دیگری قرار دارد و طبق قاعده معاوضه، زمانی یکی از طرفین می‌تواند آنچه را داده مسترد دارد که طرف دیگر نیز بتواند آنچه را داده پس بگیرد. طبق ماده ۱۱۴۵ق.م که بر مبنای نظریات فقهای امامیه تدوین‌شده، زن می‌تواند تا قبل از طلاق خلع و حتی بعد از طلاق در مدت عده و تا قبل از انقضای آن به بذل‌ رجوع نماید. مفهوم مخالفی که از بند سوم این ماده برداشت می‌شود این است که اگر این رجوع صحیح باشد طلاق خلع به رجعی مبدل می‌شود.‌

در صورت مطلق بودن خلع از جهت رجوع و عدم رجوع، هیچ یک از زوجین نمی‌تواند بدون رضایت دیگری رجوع کند؛ اما در صورت تقید به جواز رجوع برای آنان ـ در فرضی که عدّه بر زن واجب باشد، مانند زن بالغ غیر یائسه‌ای که با او آمیزش صورت گرفته ـ رجوع در زمان عدّه جایز است. (شیخ طوسی، ۱۴۰۸ ۳۳۲) رجوع به بذل عمل حقوقی یک‌طرفه‌ای بوده که صرفاً به اراده زوجه واقع می‌شود اما باوجود یک‌جانبه بودن آن باید دارای شرایطی باشد؛ ازجمله این‌که زوجه فقط در ایام عده می‌تواند به فدیه رجوع نماید‌ و دیگر این‌که باید زوج در ایام عده از رجوع زوجه به بذل آگاهی یابد تا بتواند متقابلاً حق خود را اعمال نماید. واضح است چنانچه زوج از این امر (رجوع زوجه به بذل) آگاهی نیابد، رجوع زوجه به بذل باطل خواهد بود رجوع باید به گونه‌ای باشد که زوج نیز توانایی رجوع به نکاح را داشته باشد. (امام خمینی ۱۳۶۹ ۳۵۲‌) البته شرط رجوع به بذل این است که در طلاق قبلاً نزدیک واقع‌شده باشد و از نوع یائسه و غیر مدخوله و سه‌طلاقه نباشد. همچنین اگر پس از طلاق خلع، زوج با خواهر زوجه مطلقه ازدواج کند دیگر زوجه حقّ رجوع به مبذول را ندارد. ظاهر آن است که جواز رجوع زن در مبذول، مشروط به امکان رجوع شوهر است بعد از رجوع او، پس اگر ممکن نباشد مانند زن سه‌طلاقه و یا این‌که اگر از زنانی باشد که عده ندارد مانند یائسه و غیر مدخول بها، حق رجوع در بذل را ندارد بلکه عدم صحت رجوع زن در آن با فرض این‌که مرد تا انقضای محل رجوعش آن را نداند بعید نیست. پس اگر زن پیش خودش رجوع نماید و شوهر از آن اطلاع نداشته باشد تا آنکه عده منقضی شود اثری برای رجوع زن نیست.»‌ ‌در صورتیکه در طلاق خلع و مبارات شوهر به جهتی از جهات رجوع به طلاق زن را بر خود ممتنع گرداند، حق رجوع زن به‌عوض ساقط نمی‌گردد، زیرا شوهر در اثر عمل خود ایجاد مانع برای اعمال حق خود نموده است و عمل شوهر نمی‌تواند موجب سقوط حق زن نسبت به‌عوض گردد. مثلاً هرگاه قبل از رجوع زن به‌عوض، شوهر در مدت عده با خواهرزن خود ازدواج نماید یا زن چهارم بگیرد، زن می‌تواند از حق رجوع خود به‌عوض استفاده نموده و به آن رجوع کند، ولی شوهر نمی‌تواند مادام که زوجیت با خواهرزن باقی است و یا آنکه چهار زن دائم دارد، به طلاق زن مطلقه رجوع نماید. اما چنانچه شوهر خواهرزن و یا یکی از چهار زن را به طلاق بائن طلاق دهد، می‌تواند در بقیه مدت عده به طلاق زن اول خود رجوع نماید، زیرا ازدواج با خواهرزن و زن چهارم موجب سقوط حق رجوع نمی‌شود با فرض اینکه بتوان حق را ساقط کرد.

۱- اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

به موجب این اصل در جمهوری اسلامی ایران حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.

۲- اصل چهل و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

به موجب این اصل در بهره برداری از منابع طبیعی و استفاده از درآمدهای ملی در سطح استان ها و توزیع فعالیت های اقتصادی میان استان ها و مناطق مختلف کشور، باید تبعیض در کار نباشد. به طوری که هر منطقه فراخور نیازها و استعداد رشد خود، سرمایه و امکانات لازم در دسترس داشته باشد.

۳- اصل چهل و پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

به موجب این اصل انفال و ثروت های عمومی از قبیل زمین های موات یا رها شده، معادن، دریاچه ها، دریاها، رودخانه ها و سایر آب های عمومی، کوه ها، دره ها، جنگل ها، نیزارها، بشیه های طبیعی، مراتعی که حریم نیست، ارث بدون وارث و اموال مجهول المالک و اموال عمومی که از غاصبین مسترد می شود، در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آن ها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون معین می‌کند.

۴- اصل یکصد و پنجاه و سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

به موجب این اصل هر گونه قرارداد که موجب سلطه بیگانه بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شئون کشور گردد ممنوع است.

همان طور که ملاحظه می شود محیط زیست گاهی به صراحت موضوع بحث اصول قانون اساسی قرار گرفته است و گاهی به طور غیرمستقیم از آن صحبت به میان آمده است. آنچه از مداقه در مجموع اصول مذکور در فوق به دست می‌آید این است که تدوین کنندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، عنایت ویژه به مسئله محیط زیست و نحوه و چگونگی بهره برداری از آن و حفاظت و حراست از آن و حتی معامله بر سر آن داشته و حساسیت ویژه ای به کار بسته اند.

از واکاوی اصول مذبور نکته مهم و اساسی یافت می شود که می توان آن را مادر پیدایش مسئولیت برای دولت به مفهوم عام در حفظ و حراست از محیط زیست برشمرد. اصل چهل و پنجم صراحتاً منابع طبیعی و محیط زیست را به دولت می سپارد و آن ها را در اختیار حکومت قرار می‌دهد. این سپردن و اختیار در اداره کردن ریشه ی بروز مسئولیت برای دولت است. چرا که اگر شخصی در امری اختیار و قدرتی نداشته باشد در صورت بروز خسارت نمی توان وی را مسئول جبران دانست.^[۵۵]

می توان گفت حراست و حفاظت از محیط زیست در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر عهده دولت قرار داده شده است. چه آن جایی که در اصل پنجاهم قانون اساسی حراست از محیط زیست به عنوان یک وظیفه عمومی تلقی می شود و چه آن جا که در اصل چهل و پنجم قانون اساسی اختیار اداره و مصرف منابع طبیعی که در محیط زیست می‌باشد به دولت واگذار می شود، چه در اصل یکصد و پنجاه و سوم که انعقاد هر گونه قرارداد که موجب سلطه بیگانگان بر محیط زیست می شود ممنوع می‌گردد، چه در اصل چهل و هشتم که بر بهره برداری و تقسیم منصفانه منابع طبیعی و زیست محیطی تأکید می‌گردد، مسلماًً روی سخن مقنن با قوای حاکم یا همان دولت است. حتی می توان محیط زیست کشور را مصداقی برای ثروت ملی و میراث مشترک مردم و عامه به شمار آورد.^[۵۶]

فلذا با توجه به عنایت ویژه ای که مقنن در قانون اساسی به مبحث محیط زیست و حفاظت از آن داشته است راه تدوین مجموعه قوانین و مقررات برای جلوگیری از تخریب محیط زیست در یک مجموعه منسجم باز است و لزوم انجام چنین کاری ریشه در روح اجرایی اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها دارد. بدین توضیح که اگر قرار باشد دعاوی زیست محیطی از اهمیت به سزایی برخوردار باشند می بایست از کندوکاو در قوانین و مقررات پراکنده در این زمینه خلاصی یافت و با تدوین مجموعه مقرراتی یک جا بر اساس اصول تعیین شده در قانون اساسی فرض عالم بودن افراد نسبت به قانون منتشر شده رنگ و بوی حقیقی بیشتری به دست آورد. همان گونه که این اقدام در خصوص موارد مشابه مبتلا به دیگری همچون روابط موجر و مستاجر صورت گرفته است.^[۵۷]

ب) قانون مجازات اسلامی

یکی از قوانین بازدارنده در خصوص ارتکاب اعمالی که موجب تخریب محیط زیست می‌گردد، قانون مجازات اسلامی می‌باشد که در برخی از مواد صراحتاً و در برخی دیگر به صورت غیر صریح ممنوعیت ارتکاب اعمال مخرب زیست محیطی را اعلام و برای آن مجازات تعیین ‌کرده‌است. ذیلاً به بررسی اجمالی این مواد می پردازیم.

۱- ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی

به موجب ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی هر اقدامی که تهدید علیه بهداشت عمومی شناخته شود از قبیل آلوده کردن آب آشامیدنی یا توزیع آب آشامیدنی آلوده، دفع غیر بهداشتی فضولات انسانی و دامی و مواید زاید، ریختن مواد مسموم کننده در رودخانه ها، زباله در خیابان ها، کشتار غیر مجاز دام، استفاده غیرمجاز فاضلاب خام یا پس آب تصفیه خانه های فاضلاب برای مصارف کشاورزی ممنوع می‌باشد و مرتکبین چنانچه طبق قوانین خاص مشمول مجازات شدیدتری نباشند به حبس تا یک سال محکوم خواهند شد.

در تبصره ۱ این ماده می خوانیم؛ تشخیص اینکه اقدام مذبور تهدید علیه بهداشت عمومی و آلودگی محیط زیست شناخته می شود و نیز غیر مجاز بودن کشتار دام و دفع فضولات دامی و همچنین اعلام جرم مذکور حسب مورد بر عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان دامپزشکی خواهد بود.

در تبصره ۲ مقصود از آلودگی زیست محیطی ‌به این صورت تعریف شده است که آلودگی محیط زیست عبارت است از پخش یا آمیختن مواد خارجی به آب یا هوا یا خاک یا زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیک آن را به طوری که به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار یا ابنیه مضر باشد، تغییر دهد.

همان طور که ملاحظه می شود اگر چه در صدر ماده از واژه محیط زیست به طور صریح استفاده نشده است و به جای آن از بهداشت عمومی سخن رانده شده، لیکن قرار گرفتن واژه آلودگی محیط زیست در کنار واژه تهدید علیه بهداشت عمومی حکایت از مقصود مقنن بر اعلام ممنوعیت از ایجاد آلودگی زیست محیطی دارد. لیکن از آنجا که هدف اولیه حفظ سلامت شهروندان می‌باشد و تخریب زیست محیطی، بهداشت عمومی را تهدید می‌کند، واژه تهدید علیه بهداشت عمومی در صدر ماده به کار رفته است.^[۵۸]