1. وابستگی

در تبیین رفتار انطباقی، روانشناسان بر حساسیت برای نظر دیگران تأکید کردند. آن­ها متمایل بودند که پیشنهاد کنند مردم برای عقاید دیگران حساسیت دارند و ‌بنابرین‏، حساسیت را در تبیین­هایشان از رفتار انحرافی وارد می­کردند. برای مثال یک فرد طلاق گرفته احتمالاً بعد از طلاق بیشتر مرتکب یک تعداد کنش انحرافی می­ شود (هیرشی، ۱۹۷۴).

1. تعهد

فردی که به فعالیت‌های زندگی روزمره متعهد باشد، به منظور حفظ موقعیتی که با کوشش برای خود به دست آورده، کج­رفتاری نمی‌کند و خود را به خطر نمی­اندازد، در مقابل؛ کسی ‌کج‌رفتاری می‌کند، که چیزی ندارد که از دست بدهد (ممتاز، ۱۳۸۱).

1. درگیری

به نظر هیرشی، شخصی که درگیر فعالیت­های روزمره است، بندرت فرصت بروز رفتار خرابکارانه پیدا می­ کند. او حتی نمی­تواند ‌در مورد کنش انحرافی فکر کند. ‌بنابرین‏، فراهم کردن تسهیلات در برنامه­ ها، بزه­کاری را کاهش می­دهد (هیرشی، ۱۹۷۴).

1. اعتقاد

هیرشی معتقد است که میزان اعتقاد افراد به هنجارهای اجتماعی و رعایت قوانین متفاوت است. فردی که خود را تحت تأثیر اعتقادات معمول در جامعه نبیند، هیچ وظیفۀ اخلاقی برای همنوایی و رعایت قوانین در نظر نمی‌گیرد (ممتاز، ۱۳۸۱). ‌بنابرین‏، بر اساس دیدگاه هیرشی، ‌بزهکاری جوانان که خرابکاری شاخه‌ای از آن است، معلول کاهش و یا فقدان نظارت و کنترل اجتماعی است.

۲-۱-۵٫ نظریۀ بکر و لمرت (برچسب زنی)

این نظریه به وسیله هوارد بکر^[۴۷] و ادوین لمرت^[۴۸] توسعه یافت. نظریۀ برچسب­­زنی با این پیش فرض آغاز شد که واکنش­های رسمی و غیررسمی نسبت به مجرمین و بزه­کاران می ­تواند نگرش­ها و رفتار آن­ها را تحت تأثیر قرار دهد.

طبق این نظریه و به عقیدۀ بکر، برگزیدگان قدرت و واضعان قانون منابع اصلی برچسب­ها را فراهم می­سازند. برچسب­ها مقولات انحراف را بازتولید نموده و بیانگر ساخت قدرت در جامعه هستند (احمدی، ۱۳۸۴: ۱۰۴). دیدگاه بکر و همکاران او یک دیدگاه بسیار نسبی­گرا است و تأکید دارد آن چه برای یک نفر ‌کج‌رفتاری محسوب می­ شود، برای دیگری ‌کج‌رفتاری به حساب نمی‌آید. و یا رفتاری که در یک محیط اجتماعی کج‌روی به حساب می‌آید، در یک محیط اجتماعی دیگر کج‌روی به حساب نمی‌آید. اما وجه اشتراک افرادی که کج‌رفتار محسوب می‌شوند چیست؟ از نظر بکر، وجه اشتراک آن­ها تجربۀ برچسب خوردن است. ‌بنابرین‏، بکر معتقد است که ‌کج‌رفتاری حاصل نوعی مبادله میان گروهی که برچسب می‌زند و کسانی که برچسب می‌خورند، است (ممتاز، ۱۳۸۱).

۲-۱-۶٫ نظریۀ اجتماعی شدن

منظور از اجتماعی شدن یا جامعه­پذیری، آن است که یک انسان از بدو تولدش چگونه با جامعه و فرهنگ (ارزش­ها و هنجارهای آن) انطباق می­یابد (رفیع­پور، ۱۳۷۷: ۳۵۱-۳۵۰). اساس این نظریه بر این امر استوار است که انسان از لحظۀ تولد تا مرگ تحت تأثیر نگرش­ها، ارزش­ها، تمایلات، اهداف، مقاصد و … قرار دارد و همۀ این موارد از طریق فراگرد اجتماعی شدن شخصیت وی را شکل خواهند داد. رویکرد اجتماعی شدن، بر جامعه و خانواده به عنوان دو عامل مهم در پیوند اجتماعی اشاره دارد. در این رویکرد همچنین به نقش رسانه ­ها، گروه همسالان و مدرسه به عنوان عواملی که بر شکل­ گیری شخصیت فرد مؤثرند تأکید می­ شود، و همه این عوامل به نوعی در رشد جسمانی، روانی، اخلاقی، اجتماعی و به طور کلی رشد شخصیت فرد دارای کارکرد هستند و فعالیت هر یک از آن­ها بر فعالیت دیگر عوامل اجتماعی شدن تأثیرگذار خواهد بود (میرفردی و دیگران، ۱۳۹۱: ۱۹۰-۱۹۱).

۲-۱-۷٫ نظریۀ برآیند کلارک

کلارک متغیرهایِ مستقلِ مؤثر در پیدایش رفتارهای خرابکارانه را به هشت گروه مشخص تقسیم ‌کرده‌است که عبارتند از:

1. 1. تجارب نخستین دوران کودکی، محیط اولیه و شرایط نخستین تربیتی

1. 1. توارث

1. 1. شکل­ گیری شخصیت بزهکار

1. 1. عوامل شخصیتی، اجتماعی و اقتصادی نظیر سن، جنس، وضع تأهل، طبقه و پایگاه اجتماعی

1. 1. شرایط و وضعیت فعلی فرد، نظیر کنترل والدین بر فرزندان، آزادی فرزندان، منطقۀ محل سکونت فرد، نوع مدرسه­ای که فرد در آن تحصیل می­ کند، نوع هم­بازی­ها و گروه همسال، نحوۀ استفاده از اوقات فراغت

1. 1. بحران­ها و وقایع که به احساس کسالت، درماندگی، افسردگی و خشم فرد منجر می­گردند

1. 1. شرایطی مثل خیابان­های مناطق فقیرنشین، مکان­های فاقد گشت پلیس، مکان­های مخروبه و متروک و …

1. جریان­های شناختی و ادراکی و نیز حالات و وضعیت­های انگیزشی فرد (میرفردی و دیگران، ۱۳۹۰: ۱۹۱-۱۹۲).

۲-۱-۸٫ نظریۀ تأثیر گروهی، رفتار جمعی و همنوایی اجتماعی سولومن­اش

همنوایی اجتماعی اغلب در تغییر نگرش و برنامه ­های تغییر رفتار به­کار برده می­ شود. اش^[۴۹] در آزمایشی نشان داد که چگونه شخصی که به طور غیر منتظره با گروهی از افراد که با او در رابطه با موضوعی هم نظر نیستند مواجه می­ شود، تحت تأثیر آن­ها قرار گرفته و با آن­ها هم­نوا شده و به دنبال دلایلی دال بر درستی نظر گروه می­گردد. از این­رو نظریۀ اجتماعیِ اش در تبیین رفتارهای خرابکارانه گروهی قابلیت کاربرد دارد. بدین ترتیب خرابکار­ها در داخل گروه ­های عضویتی بزه­کار نظیر دارودسته­های منحرف تحت تأثیر گروه عضویتی، ضمن همنوایی با گروه و پذیرش نظر آن، عمل ‌می‌کنند. بعدها اگنیو این نظریه را در قالب نظریه فشار عمومی، بسط داد (محسنی­تبریزی، ۱۳۸۳: ۱۵۷).

۲-۱-۹٫ نظریۀ فضای عاطفی خانواده

دوروتی لاونولت^[۵۰] کوشیده است تا با ربط رفتارهای آسیب­زای خانواده به شکل­ گیری رفتارهای نابهنجار اعضاء، تعیین­کننده­ های ساختاری رفتار نابهنجار در خانواده را توضیح دهد. وی معتقد است که تجربیات اولیۀ زندگی در تعیین رفتار مؤثر بوده و خانواده اولین گروه و نهادی است که زمینه و شرایط چنین تجربیاتی را فراهم می­ کند. (مرادی، ۱۳۶۵: ۱۳۰). طبق تحقیقات بیشتر روانشناسان، تجارب سال­های اول کودکی که معمولاً در خانواده ایجاد می­گردد سازنده و زیربنای شخصیت و رفتارهای بعدی کودک است (احدی، ۱۳۷۸: ۸۸). به همین دلیل توجه به روابط میان اعضای خانواده و تأثیرات متقابل این کنش­ها در رفتار کودک و جوان امری ضروری است. لاونولت مهم­ترین عوامل رفتاری آسیب­زای خانواده را چنین بر شمرده است:

1. 1. تنبیه، شدت عمل بیش از حد و سخت­گیری افراطی

1. 1. زیاده­روی در ابراز مهر و محبت و مراقبت و محافظت بیش از اندازه

1. 1. توقعات نامعقول و انتظارات نابجا از فرزندان

1. نظم و انظباط نامعقول و افراطی (مرادی، ۱۳۶۵: ۱۳۱-۱۳۲).

۲-۲٫ تبیین­های روانشناختی:

بسیاری از روانشناسان، پدیدۀ خرابکاری را ناشی از عدم رشد کامل شخصیت فرد می­دانند و به زعم بعضی از آن­ها، برخی از تیپ­های شخصیتی، تمایل بیشتری به انجام کنش کج­روانه از خود نشان می­ دهند. در این دیدگاه ­ها، خرابکاری به عنوان یک اختلال رفتاری تلقی شده و ناشی از خصوصیات و ویژگی­های فردی بوده و چنین شخصی آدم غیر عادی محسوب می­ شود.

۲-۲-۱٫ نظریۀ ناکامی-پرخاشگری