طرح ها و نقوش بافته های ساسانی فوق العاده زیبا و پرجلوه بوده و همین ویژگی سبب شهرت آن شده است.
فصل اول
معرفی حجاری های طاق بستان و اهمیت آن در شناخت نقوش و طرحهای پارچه های ساسانی
۱-معرفی و شرح صحنه های حجاری های طاق بستان:
نام طاق بستان برگرفته از نام دهکده طاق بستان یا طاق وستام= طاق گستهم (معین ج ۵ ص ۱۰۶) که در راه قدیم سنندج به کرمانشاه، بین گاوبند و کرمانشاه و در حدود ۵/۷ کیلومتری شهر کرمانشاه و در ۱۴۳ کیلومتری شهر سنندج قرار گرفته که پشت به ارتفاعات کوه پروه و رو به جاده نامدار ابریشم و دشت بزرگ ماهی‌دشت دارد. در دامنه این کوه یک نقش برجسته و دو طاق کوچک و بزرگ از دوران ساسانی باقی مانده است که یکی از مهمترین و بی نظیرترین صحنه های هنر حجاری و پیکر تراشی این عصر را ارائه می‌دهد. حجاری های طاق بستان شامل سه قسمت است که بترتیب شرح داده می شود.
الف: نقش اردشیر دوم
نفش برجسته مراسم تاج گذاری اردشیر دوم [۱] این نفش یک صحنه پیمان مذهبی است که در آن مظهر اهور مزدا در سمت راست قرار گرفته و حلقه اهدای منصب که روبان های مواجی به آن گره خورده به شاه اهداء می‌کند. در سمت چپ شاه، مظهر ایزد مهر ایستاده و انواری از سر او ساطع است و دسته گیاه که به شاخه های برسم تعبیر کرده‌اند در دست گرفته است. لباس هر سه نقش، کوتاه تا زانو است و انتهای شلوارها به وسیله روبانی به کف پا بسته شده است. شخصی در زیر پای پادشاه و مظهر اهور مزدا افتاده است.
ب: نقش شاپور دوم و سوم
در سمت چپ نقش برجسته اردشیر دوم طاق کوچک قرار دارد. این طاق ۱۲ پا عمق و ۱۹ پا عرض و ۱۷ پا ارتفاع دارد. این طاق به وسیله شاپور سوم[۲] ساخته شده که در دیوار مقابل طاق (انتهای طاق) نقش شاپورها حجاری شده است. در این حجاری نقش شاپور دوم (شاپور بزرگ یا شاپور ذولا کتاف ۳۱۰ تا ۳۷۹ میلادی) در سمت راست و شاپور سوم فرزندش (۳۸۳ تا ۳۸۸ میلادی) در سمت چپ نمایش داده است که روبروی یکدیگر قرار گرفته اندو نقوش از روبرو حجاری گردیده ولی چهره هایشان بطرف یکدیگر برگشته و همدیگر را می نگرند. دست های دو نقش بر روی قبضه شمشیر بلندشان قرار گرفته است. تاج شاپور دوم کنگره دار و نظیر تاج شاپور اول است ولی تاج شاپور سوم به مرور زمان آسیب دیده و قابل شناسائی و بازسازی نیست.
دو کتیبه به خط پهلوی در دو سمت راست و چپ این دو نقش برای معرفی آن نوشته شده است. کتیبه سمت راست شامل نه سطر بدین مضمون است:
این پیکر مزدا پرست خداوندگان شاهپور شاهنشاه ایران و غیر ایران از نژاد پاک آسمانی زاده خدایان پسر مزداپرست خداوندگار شاهنشاه ایران و غیر ایران از نژاد آسمانی زاده خدایان، پسر مزداپرست خداوندگار هرمزشاه ایران و غیر ایران از نژاد پاک آسمانی نوه خداوندگار نرسی شاه شاهان و کتیبه سمت چپ در ۱۳ سطر بدین مضمون: این پیکر مزداپرست خداوند شاه ایران و غیر ایران از نژاد آسمانی زاده خدایان، پسر مزداپرست شاه پور شاهنشاه ایران و غیر ایران از نژاد آسمانی، زاده خدایان نوه خداوندگار هرمز شاهنشاه.
شاید انگیزه ایجاد این حجاری توسط شاپور سوم، بر اساس جنبه‌های سیاسی استوار باشد، زیرا وی این صحنه را در کنار صحنه تاج گذاری عمویش اردشیر سوم، ایجاد کرده تا حقانیت پادشاهی خود را که به وسیله وی غضب شده بود، در کنار پدرش شاپور دوم، به اثبات برساند.
ج: نقش های طاق بزرگ ( اعطای منصب خسرو پرویز، خسرو سوار بر اسب، شکار گراز و گوزن):
طاق بزرگ یا طاق خسرو دوم[۳] که در کنار طاق کوچک و در سمت چپ آن قرار دارد، توسط خسرو پرویز که در طی سال‌های ۵۹۰ تا ۶۲۸ میلادی سلطنت می کرد ایجاد شده است. این طاق ۲۹ پا عمق و ۲۴ پا عرض و ۵۰ پا ارتفاع دارد.
ظاهراً این پادشاه در نظر داشته است در این محل مجموعه ای از طاق نماهای سه ایوانی ایجاد نماید که شامل طاق بزرگی در وسط و دو طاق نمای کوچک در طرفین آن باشد. وجود طاق شاهپور در سمت راست طاق بزرگ، این نظررا تأیید می‌کند. ولی بنظر می‌رسد بنای طاق نمای کوچک سمت چپ به دلائلی نامعلوم متوقف شده و هرگز به انجام نرسیده است.
دیوار مقابل طاق بزرگ به صورت افقی به دو بخش شده و بر دو دیواره جانبی آن دو صحنه شکار حجاری شده است. صحنه بالا در دیوار مقابل نشان دهنده مجلس اعطای سلطنت است. در این نقش خسروپرویز در و سط ایستاده و در دست او حلقه منصب سلطنت با روبان های مواج است که از طرف مظهر اهورامزدا که در طرف راست ایستاده به او اعطاء می شود. در پشت خسرو پرویز بانوی ناهید رب النوع فراوانی و برکت قرار دارد که با یک دست حلقه مشابهی را به پادشاه اهدا می‌کند و در دست دیگر سبویی دارد.
در بخش زیر این صحنه، شهریار ساسانی خسرو پرویز که بر اسبل پیکر خود (شبدیز) سوار است و سپر و نیزه بلندی در دست و تیردانی بر کمر دارد، در لباس کامل رزم با کلاهخود و زره حجاری شده است. این حجاری در عین ظرفت از حالنی رعب آور برخوردار است و ۴ متر ارتفاع دارد. این پادشاه زره پوش سوار بر اسب بقدری باشکوه حجاری شده که یادآور ترکیب های دقیق زره پوش های سوار کاران واقعی آن دوران است و درخشش بدنهای متحرکی را که با ورقه های بدقت تناسب یافته آهن پوشیده می شد نشان می‌دهد که چشم کسانی را که به سویشان نگاه می‌کردند می ساخته است و اسب ها نیز با پوشش هائی از چرم محافظت می شده اند.
در این حجاری تنها قسمت بسیار ناچیزی از خود شاه را می توان دید. از آنجائی که سر و قسمت جلوی اسل نیز با اسباب و اسلحه پوشیده شده است، این نقش در مجموع توده نیرومندی را تشکیل می‌داد که تاثیرتهدید آمیز آن به وسیله امییانوس (مورخ رومی) ثبت شده است . . . ریزه کارهای این نقش برجسته عبارتند از تک حبقه ها در بافت زره، کلاهخود با یک حلقه تاج، گل زرت با طرح پرتو افکن در مرکز رویه سپر و منگوله ها در ساز و برگ اسب . . . این سوار کار یک بار دیگر شوالیه های قرن وسطی در اروپا را به یاد می آورد. علی رغم اختلاف عظیم زمانی، این ارتباط بصری کاملا اتفاقی نیست، زیرا شوالیه های قرون وسطی در جریان جنگ های صلیبی بسیاری از سنتهای خاورمیانه را جذب کردند.
