مفاهیم ومبانی نظری

بخش اول: مفاهیم ومبانی نظری

فصل اول:مفاهیم ومبانی نظری بزه دیدگی(آزاردیدگی)

در این فصل سعی خواهیم کرد تا درآن معانی بزه دیده (آزاردیده) از لحاظ لغوی و اصطلاحی و گستره واژه آن و همچنین روابط بزه دیده و بزهکار و حدود ثغورآن و تعریف ‌و تاریخچه بزه دیدهشناسی و پیشگامان آن در این زمینه مورد بحث و بررسی قرار گیرند.

مبحث اول : تعریف بزه دیده (آزار دیده ) بزه دیده شناسی وگستره واژه آن

گفتار اول : تعریف بزه دیده (آزاردیده)

الف) معنای لغوی بزه دیده

در نوشتگان مختلف فارسی واژه «بزه دیده »^۱‌در معانی گوناگونی به کار رفته است ‌در متون فارسی این واژه در معنی عام معادل واژه قربانی به کار رفته است .قربانی یعنی ۱-ویژگی آنچه یا آنکه به نیت به دست آوردن رضای خدواند ذبح می شود۲- ویژگی آنکه در راه هدفی جان خود را برای دیگران به خطر بیندازد و فداکند.

۳-آنکه در اثر حادثه ای ،ناخواسته جان خود را از دست بدهد ،قربانی تصادف،زلزله و…

۴-آنکه به خاطر وضع دشوار ومحیط نامناسب دچارمشکل ومصیبت شده است:آدم معتاد قربانی جامعه نابسامان است.

۵-عمل قربانی کردن گوسفند،شتر ومانند این ها در روز عید قربان^۲.

همچنین واژه بزه دیده در فرهنگ لغت انگلیسی آکسفورد در معانی ذیل به کار رفته است.

الف- شخصی که در پی یک رویداد یا حادثه آسیب دیده یا کشته شود.

ب- شخصی یا چیزی که به دنبال یک اعتراض یا درجهت ارضای خشم و غضب و غیره آسیب دیده یا نابود شود.

ج- شکار یا طعمه: برای مثال به دام افتادن قربانی در یک حقه بازی یا نیرنگ .

د- موجود زنده ای که برای خدا یا دریک آیین مذهبی ذبح می شود.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ

Victim-1

۲-انوری،حسن،فرهنگ بزرگ سخن،چاپ چهارم،انتشارات سخن،تهران۱۳۸۶،صفحه ۵۵۱

اما واژه بزه دیده ‌در معنی خاص اش ،فی الواقع مفهومی مضیق وهمسنگ با واژه معروف حقوق جزا یعنی «مجنی علیه »است ومجنی علیه درواژه شناسی یعنی آنکه «جرمی به ضرر او واقع شده است» یا« شخصی که دراثرجرم،شبه جرم یا خطای دیگر زیان دیده است^۲»

به طور اختصار واژه بزه دیده در زبان فارسی به معنای گناه ،خطا ،عصیان وتقصیربه کار برده می شود واین واژه یکی از واژه های مرکبی است که از ترکیب یک اسم با نام «بزه» وپسوند صفت ساز «دیده» حاصل شد است. براین اساس بزه دیده از نظر لغوی شخصی است که علیه او گناه،خطا یا تقصیری رخ داده باشد.

ب-معنای اصطلاحی بزه دیده

واژه بزه دیده (آزاردیده) یکی از مشتقات واژه انگلیسی victimبه شخصی گفته می شود که به دنبال رویداد یک جرم آسیب و زیان یا آزار می بیند و درنوشتگان فارسی به معنی قربانی است.^۱در ادبیات لاتین،واژه victimدراصل در مفهوم خاصی به معنای آیین قربانی کردن(یعنی زمانی که جان یک شخص یا حیوان به منظور خشنودی خدایان ستانده می شود)در تمدن ،فرهنگ های باستانی به کار می‌رفت. با این وجود،واژه victimبه مفهوم قربانی ناگزیر به کار می رود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱-دهخدا ،علی اکبر،لغت نامه،جلد۳ ،تهران انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۲،ص ۳۱

۲-امیر ارجمند، اردشیر، مجموعه اسناد بین‌المللی حقوق بشر، جلد دوم، قسمت اول، انتشارات جنگل، ۱۳۸۵

گفتار دوم :گستره واژه بزه دیده (آزاردیده)

واژه بزه دیده یکی از نوآوری های مرحوم دکتر مهدی کی نیا در نوشتگان علوم جنایی درآغاز دهه ۱۳۷۰ خورشیدی است چون تاآن زمان هنوز به متن قوانین داخلی ما وارد نشده بود. این واژه در قوانین کنونی داخلی ایران با واژه «مجنی علیه ویا«شاکی»مورد توجه مقنن قرارگرفته ‌و نخستین قانونی که این واژه را به کار برده است«قانون مبارزه با قاچاق انسان» در سال۱۳۸۳ بوده که در تبصره ۳ ماده ۳ این قانون از واژه بزه دیده استفاده ‌کرده‌است و پس از این قانون بند۱۳۴ از فصل پنجم ماده واحده منشور حقوق ومسئولیت های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران درسال۱۳۸۳ واژه بزه دیده را به کار برده است.

با عنایت به مطالب مذکور درباره بزه دیده گستره مفهوم آن به شرح ذیل می‌باشد.

نخست: با توجه به کاربرد واژه شخص درتعریف بزه دیده می توان آن را دربردارنده شخص حقیقی و نیز حقوقی دانست.

درقانون مجازات اسلامی ۳۱بار از واژه بزه دیده یعنی مجنی علیه به طور واضح نامبرده شده و در برخی موارد به اشخاص حقوقی بزه دیده توجه شده است . درچنین مواردی شخص حقوقی ممکن است خود به طور مستقیم بزه دیده انگاشته شود مانند تهدید به بمب گذاری که درماده ۵۱۱ قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۵ آمده که برپایه آن جبران خسارت وارده به دولت(به منزله یک شخص حقوقی) و اشخاص درکنار هم به رسمیت شناخته شده است.لذا از دیدگاه معنی فارسی و همچنین از منظرحقوقی و ادبیات جنایی واژه شخص دارای دو مفهوم شخص حقیقی (انسان) و شخص حقوقی (مانند شرکت های بازرگانی و نهادهایی که قانون آن ها را به رسمیت می شناسد می‌باشد.

دوم: این واژه(بزه دیده) هم در بردارنده بزه دیدگان مستقیم و هم بزه دیدگان غیرمستقیم است.به عبارت دیگر این واژه نه تنها خود بزه دیده «بزه دیده مستقیم» بلکه خانواده بی واسطه (درجه یک) یا وابستگان بزه دیده مستقیم وشخصی که درجریان کمک به بزه دیدگان مصیبت دیده یادرجریان پیشگیری از بزه دیدگی به آسیب دچار می شود( بزه دیدگاه غیرمستقیم)را در بر می‌گیرد . درماده دوم اعلامیه اصول بنیادی عدالت برای بزه دیدگان و قربانیان سوء استفاده از قدرت ذکر شده است که «… واژه بزه دیده به مناسبت- خانواده درجه یک و{دیگر} بستگان بزه دیده مستقیم و اشخاصی را که در جریان کمک به بزه دیدگان مصیبت دیده یا کمک به پیش گیری از بزه دیدگی آسب دیده اند ، در بر می‌گیرد.»